مغالطه : در مقابل علم نمی‌توان ایستاد

امیرحسین احمدنیا ، محقق و پژوهشگر حوزه رسانه
۱۹۱۶

متن شبهه :

فناوری در حال پیشرفت است که نمی‌توان با آن مقابله کرد. نمی‌توان مقابل این فناوری ایستاد. علم هرروز پیشرفت می‌کند. چه بخواهیم و چه نخواهیم این فناوری‌ها خواهد آمد. اگر امروز جلویش را بگیریم، فردا چیز دیگری می‌آید. این فناوری‌ها مثل موج می‌ماند. نمی‌توان جلوی موج ایستاد؛ بلکه باید سوار بر موج شد. دنیا به سمت 5G رفته و ما هنوز درگیر 3G هستیم.

پاسخ:

در پاسخ به این مغالطه باید به چند نکته توجه داشت:

الف) علم و دانش یک‌چیز است و محصول آن چیز دیگری و باید بین این دو تفاوت قائل شد. به‌عنوان‌مثال، دانش هسته‌ای یک علم است؛ اما از این علم هم می‌توان محصول خوب و مناسب تهیه کرد و هم محصول نامناسب و غیرقابل‌قبول. محصول خوب آن برق، مصارف صنعتی، دارویی، کشاورزی و... است. محصول غیرقابل‌قبول آن بمب اتم می‌باشد. همچنین، علم شیمی می‌تواند محصول خوبی مانند داروهای ضد سرطان بسازد و هم مواد مخدری مانند کراک باشد.

مخالفت دلسوزان با برخی محصولات فناوری اطلاعات و ارتباطات، مخالفت به علم نیست؛ بلکه مخالفت با مصادیق نامطلوب و محصول غیرقابل‌قبول یک علم است. همان‌گونه که مخالفت با بمب اتم و کراک مخالفت با علم نیست.

علما و فقها با فساد در فناوری مخالف‌اند نه اصل فناوری. امام خمینی ره دراین‌باره می‌فرماید: «ما با سینما مخالف نیستیم، ما با مرکز فحشا مخالفیم. ما با رادیو مخالف نیستیم، ما با فحشا مخالفیم. ما با تلویزیون مخالف نیستیم، ما با آن چیزی که در خدمت اجانب برای عقب نگه داشتن جوانان ما و از دست دادن نیروی انسانی ماست، با آن مخالف هستیم. ما کی مخالفت کردیم با تجدد؟ با مراتب تجدد؟ مظاهر تجدد، وقتی که از اروپا پایش را در شرق گذاشت- خصوصاً در ایران- مرکز [عظیمی] که باید از آن استفادهٔ تمدن بکنند، ما را به توحش کشانده است. سینما یکی از مظاهر تمدن است که باید در خدمت این مردم، در خدمت تربیت این مردم باشد، و شما می‌دانید که جوان‌های ما را اینها به تباهی کشیده‌اند. و همین طور سایر این [مراکز]. ما با اینها در این جهات مخالف هستیم. این‌ها به همهٔ معنا خیانت کرده‌اند به مملکت ما.»^{^[1]}

ب) برخی از علوم و فناوری‌ها ظاهراً فساد ندارند؛ اما بنا به دلایلی موجب استعمار و استثمار ملت‌ها می‌شوند. به‌عنوان نمونه، شبکهٔ اجتماعی «پین‌تر است»، پروژهٔ «استارتاپ ویکند» شرکت گوگل، پروژهٔ «آی‌اس‌آی» و ... در ظاهر، فسادی ندارند؛ اما باکمی دقت نظر متوجه می‌شویم که مدیران موارد پیش‌گفته، با سرقت اطلاعات و ایده‌ها و تولید سریع محصولات قبل از صاحبان و مالکان ایده، موجب استعمار و استثمار ملت‌ها و عقب‌افتادگی بیش‌ازپیش آنان می‌شوند.

مخالفت با این موارد نیز مخالفت با فناوری نیست؛ بلکه مخالفت با استعمار در فناوری است. با بومی‌سازی فناوری‌های این‌چنینی، بسیاری از دغدغه‌های موجود نیز رفع می‌شود. بنابراین، باید هرچه سریع‌تر به‌سوی تولید علم فناوری اطلاعات و ارتباطات و بومی‌سازی آن مطابق با فرهنگ و مقتضیات کشورمان اقدام کنیم.

ج) در جنگ سخت و مسلحانه، دشمن ابزارهای خود اعم از هواپیماهای جنگی، توپ، تانک، موشک، ناو جنگی و... را روزآمد و مجهز می‌کند. ما نیز در مقابل اقدام به کارآمد سازی تجهیزات نظامی خود در مقابل تهدیدات دشمن و تولید سلاح‌هایی نو و خلاّقانه جهت به چالش کشیدن آنان می‌کنیم. در دنیای جنگ سخت این موارد مرسوم و عادی است. در جنگ سخت هیچ‌گاه گفته نمی‌شود حال که دشمن در تولید جنگ‌افزار نظامی به فناوری خاصی دست یافته است، پس ما میدان مبارزه را خالی کنیم و تسلیم شویم؛ بلکه تلاش می‌شود تا هر تهدیدی را به نحوی درخور و شایسته پاسخ دهیم.

در جنگ نرم نیز همین کار را باید انجام داد. اولاً در مقابل فناوری‌های جدید و روش‌های نوین تهاجم فرهنگی باید دفاع کرد و جلوی هجمه‌های آنان را گرفت. ثانیاً نباید تنها به دفاع پرداخت و موضع تدافعی اتخاذ کرد. باید تهاجمی عمل کرد و این جز با استقلال در فضای مجازی و خلاقیت و تولید حاصل نمی‌شود. ثالثاً اینکه دشمن بعد از تولید فناوری رسانه‌ای، فناوری جدیدی در پس آن خواهد آورد، نباید موجب توقف فعالیت‌های ضد تهاجم فرهنگی شود و بگوییم اگر امروز جلوی این فناوری را بگیریم، فردا چیز دیگری خواهد آمد، همان‌طور که در بخش جنگ‌افزار نظامی نمی‌گوییم چون دشمن فردا جنگ‌افزار جدیدی تولید می‌کند، ما میدان مبارزه را همین امروز رها کنیم و تسلیم شویم. رابعاً باید به جنگ روانی دشمن نیز توجه کنیم. از روزی که قانون ممنوعیت ماهواره تصویب شد تا هم‌اکنون، عده‌ای می‌گویند به‌زودی تجهیزاتی وارد می‌شود که می‌توان بدون بشقاب (دیش) نیز کانال‌های ماهواره را دریافت کرد، پس اقدام به مسدودسازی کاری لغو و بیهوده است. لازم به ذکر است، تاکنون چنین تجهیزاتی ساخته نشده و اگر هم بشود، دشمن 20 سال با دروغ و جنگ روانی تلاش کرده که مانع برخوردهای به‌جا و لازمِ سلبی بشود و عده‌ای ساده‌لوح نیز گفتهٔ دشمن را باور کرده و می‌پذیرند.

ه) بشر در دوره‌های مختلف به‌ویژه بعد از رنسانس غرب، با بهره گرفتن از نیروی خرد و علم خویش، توانسته است وسایل و ابزار جدیدی را فراهم آورد؛ ولی آیا همه این ابزار و فناوری‌ها، در خدمت انسان بوده و تغییرات معقول و صحیحی به شمار رفته، می‌توان آن را پیشرفت (به معنای واقعی) دانست؟ به نظر می‌رسد، ازآنجاکه این تغییرات به دست خود انسان رقم می‌خورد، باید بررسی شود که کارایی ابزار جدید در خدمت به بشریت یا انحطاط و تباهی او به چه میزان است؟ نکته اساسی در بحث فنّاوری، همین مطلب است؛ آیا باید با هرچه که محصول علم و فناوری است، موافقت کرد و بدون قید و شرط آن را به خاطر اقتضائات زمان و به‌عنوان پیشرفت قبول نمود و با آن مخالفت نکرد؟ به‌عنوان نمونه، سلاح‌های اتمی و میکروبی محصول قرن حاضر و از فناوری‌های جدید می‌باشد؛ اما، آیا این فنّاوری، مثبت و به صلاح بشریت است؟ آیا صنعت پورنو و یا دوربین موبایل‌هایی که انسان را برهنه نشان می‌دهد و نیز تحول فن‌آوری در مواد مخدر، برای تعالی انسان و آبادانی جامعهٔ بشری است؟ آیا فنّاوری بودن امور مذکور، می‌تواند توجیه‌گر آن باشد که از آن‌ها جلوگیری نکنیم؟ پاسخ، کاملاً روشن است: همان‌گونه که فناوری و ابزار نوین، می‌تواند برای تعالی انسان ساخته شود و آبادانی و هدایت را به ارمغان آورد، همچنین، می‌تواند بگونه‌ای تولید شود که در جهت منفی و تباهی آدمی بوده، موجبات ویرانگری و ضلالت بشریت باشد؛ بنابراین؛ پذیرش هرگونه تحول در عرصهٔ فناوری نوین، به بهانه اینکه مقتضای علم و پیشرفت است، صحیح نیست؛

و) سخن اصلی ما در فناوری‌های ارتباطی این است که چرا در طول سی سال که فناوری‌های ارتباطی در داخل کشور شروع به گسترش کرده، ما خود پیشرفت علمی و فنی چندانی در این زمینه نداشته‌ایم. اتفاقاً به دلیل این‌که در موضوع فناوری اطلاعات و فضای مجازی، مسئولان مربوطه و مدیران متخصص، برنامه‌ریزی و تلاش برای پیشرفت در این عرصه نداشته‌اند، امروز ضربه‌پذیر هستیم. اگر برنامه‌ریزی مناسب در این زمینه صورت می‌گرفت، فنّاوری و فناوری‌های جدید ارتباطی در خدمت فرهنگ و منافع ملی بود. آیا این‌که از مسئولان اجرایی انتظار داشته باشیم همان‌گونه که با برنامه‌ریزی صحیح آن‌ها و تلاش جوانان تحصیل‌کرده، کشورمان در علوم پزشکی، صنایع نظامی، فناوری‌های هسته‌ای، نانو و ...، به پیشرفت‌های قابل‌اعتنا رسیده است، درزمینهٔ فناوری‌های ارتباطی نیز ـ که به عقیده بسیاری از دانشمندان، ساده‌تر و دست‌یافتنی‌تر از علومی که ذکر شد می‌باشد ـ به پیشرفت برسد، انتظار نابجایی است؟! امروز، به دلیل این‌که برنامه‌ریزی صحیح و تلاش جدی نکرده‌ایم، از برخی ابزارهایی استفاده می‌کنیم که نه‌تنها تناسب با فرهنگ مردم ایران ندارد، بلکه تبعات نامطلوب و تخریب فرهنگی نیز در پی دارد. تفاوت ما با برخی کشورهای دیگر، ازجمله مخالفانمان آن است که آن‌ها در این زمینه زحمت کشیده، دانشگاه و صنعتشان را بسیج کرده و ابزار فرهنگ‌سازی که در اختیار آن‌ها است مانند اینترنت را تولید کرده‌اند؛ ولی ما اینجا نشسته‌ایم، نه دانشگاهمان و نه صنعتمان در این مسیر، کار جدی و درخور انجام نمی‌دهند. اگر دغدغه جدی وجود داشت و برنامه‌ریزی صحیح و جامع از سوی مسئولان اجرایی و مدیران متخصص، صورت می‌گرفت، با راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات و پروژه‌های اقماری آن، می‌توانستیم جلوی معایب اینترنت فاسد آمریکایی را بگیریم. بااین‌حال، سؤال اساسی این است: حالا که زحمت نکشیده و کالای استاندارد خودمان را درست نکرده‌ایم، آیا باید نه‌تنها نسبت به کالاهای غیراستاندارد غربی، مقابله نکنیم، بلکه، با آغوش باز و با شیفتگی تمام، آن‌ها را بپذیریم؟! معیار معقول در این مسئله چیست؟ از زبان مقام معظم رهبری، معیار را ذکر می‌کنیم:

«ضروری است آنچه را که از غربی‌ها و بیگانگان می‌گیرید، ارزیابی کنید، ببینیم به درد ما می‌خورد یا نه. اگر صددرصد به درد ما می‌خورد، صددرصد قبول کنید؛ اگر صددرصد به درد ما نمی‌خورد و مضر است، صددرصد رد کنید. اگر بین این دو تاست به همان اندازه‌ای که به درد می‌خورد، قبول کنید، ما بقی‌اش را رد کنید.»