رهبری :: بصیرت رسانه «مرشدخان»

مبانی و راهبردهای مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) درباره رسانه‌ها

امیرحسین احمدنیا ، محقق و پژوهشگر حوزه رسانه
۱۰۷۴

مسیر مطلب در پایگاه مرشدخان : مبانی امامین انقلاب درباره رسانه ← مبانی و راهبرد های مقام معظم رهبری مد ظله العالی ← مقدمه

با توجه به تأکید مقام معظم رهبری درباره رعایت مواضع اصولی امام (رحمه‌الله) و تخطی نکردن از آن و نیز، تنظیم گفتار، رفتار، اخلاق و کارها بر اساس مبانی مستحکم ایشان، می‌توان گفت که به‌یقین، اصول و مبانی امام (رحمه‌الله)، مبانی مقام معظم رهبری نیز، است. ولی، علاوه بر مبانی امام (رحمه‌الله)، شخص مقام معظم رهبری نیز، دارای مبانی و اصول کاربردی درزمینهٔ رسانه‌ها به‌ویژه، رسانه‌های نوظهور و فناوری‌های نوین هستند.

توجه به این نکته ضروری است که بیانات مبنایی امام (رحمه‌الله) بیشتر ناظر به مدیریت محتوای رادیو، تلویزیون و سینما است که بیشتر نقش واسطه را ایفا می‌کنند برخلاف، فناوری‌های نوین ارتباطی که علاوه بر نقش واسطه‌ای، فنّاوری هم با محتوای آن پیوند نزدیکی دارد؛ به‌گونه‌ای که مخاطب در دریافت،‌ تحلیل و مدیریت محتوا نقش اساسی‌ای را ایفا می‌کند.

درواقع، به‌طور تفصیلی بررسی خواهیم کرد که آیا نظر مقام معظم رهبری در مواجهه با فناوری‌های نوین، انفعال است یا انتخاب با تکیه بر عقل و موازین شرعی و اخلاقی؟ آیا ارائه فناوری‌های نوین ارتباطی و رسانه‌های گروهی به جامعه بدون بررسی محتوایی صحیح است؟ آیا به هر شکلی که شده باید از فنّاوری‌های جدید غربی در امر رسانه بهره برد حتی اگر توان تولید مشابه آن در داخل وجود داشته باشد؟ آیا این توجیه که چون تولید فناوری‌های نوین دارای هزینه زیادی است، باید از تولیدات رسانه‌ای غرب با آغوش باز استقبال کرد؟

در اینجا سعی خواهد شد که مهم‌ترین و کاربردی‌ترین مواضع، مبانی و راهبردهای مقام معظم رهبری درباره نحوه مواجهه با فناوری و سانه مطرح‌شده و مورد تحلیل قرار بگیرد.

پذیرش دانش غیربومی و عدم پذیرش فرهنگ غیربومی

امیرحسین احمدنیا ، محقق و پژوهشگر حوزه رسانه
۱۵۱۱

یکی از راهبردهای مهم مواجهه با فناوریها، یادگیری دانش تولید آن فناوری است. کشور ما به دلیل حضور طولانی مدت نظام استبداد و سلطه، دچار عق افتادگی شدید علمی است. بدیهی است برای جبران این عقب افتادگی، لازم است علم را از دارندگان آن فرا بگیریم.

«واقعیت این است که ما دویست سال از علم دنیا عقب مانده‌ایم؛ اما معنای رسیدن به مرزهای دانش این نیست که راهی را که اروپایی‌ها در طول دویست سال رفته‌اند، ما هم همان راه را در طول دویست سال برویم؛ بعد به آن‌جایی که امروز رسیده‌اند، برسیم؛ نه، این حرفها نیست؛ ما راه‌های میانبر پیدا می‌کنیم. ما علم را از دست اروپایی‌ها می‌قاپیم. ما از یاد گرفتن ننگمان نمی‌کند. اسلام می‌گوید قوام دنیا به چند گروه است؛ یکی از آنها کسانی هستند که وقتی نمی‌دانند، درصدد یاد گرفتن باشند؛ از یادگرفتن ننگشان نکند. ما دانشهایی را که امروز فرآوردهٔ ذهن و مغز و عقل بشر است، یاد می‌گیریم؛ آنچه را که بلد نیستیم، با کمال میل می‌آموزیم و به استادمان هم احترام می‌کنیم. به کسی که به ما علم بیاموزد، بی‌احترامی نمی‌کنیم؛ اما گرفتن علم از دیگری نباید به معنای این باشد که شاگرد باید تا ابد شاگرد بماند؛ نه، امروز شاگردیم، فردا می‌شویم استاد آنها؛ کمااین‌که آن‌ها یک روز شاگرد ما بودند، اما الان شده‌اند استاد ما.»[1]

در مسئله یادگیری دانش و اخذ فناوری از شرق و غرب، بسیاری از افراد دچار اشتباه بزرگی شدند. آن‌ها به جای فراگیری فناوری و علم، تحت تأثیر فرهنگ غربی یا شرقی قرار گرفته و به روشنفکران غربزده یا شرق زده بدل شدند.

«در زمان قاجاریه اولین بار نشانه‌ها و نمونه‌های فرهنگ غربی وارد کشور شد. ایرانی‌های اعیانِ درباری آن روز که اولین قشرهایی بودند که با اروپایی‌ها ارتباط برقرار کردند، نخستین چیزی که یاد گرفتند، دانش نبود؛ عادات و رفتار و نحوهْ معاشرت آن‌ها را یاد گرفتند. این خطِّ اشتباه و خطا از همان‌جا ترسیم شد. عده‌ای فکر می‌کنند چون غربی‌ها ازلحاظ علمی بر ما برتری دارند، پس ما باید فرهنگ و عقاید و آداب معاشرت و آداب زندگی و روابط اجتماعی و سیاسی‌مان را از آن‌ها یاد بگیریم؛ این اشتباه است.»^{^[2]}
«غرب در تهاجم همه‌جانبه خود، ایمان و خصال اسلامی ما را نیز هدف قرار داد و در سایه متاع دانش خود که همه بدان احساس نیاز می‌کردند، فرهنگ اباحیگری و بی‌مبالاتی در دین و اخلاق را که خود دچار آن است مصرانه به جوامع ما صادر کرد.»^{^[3]}

این افراد به دلیل جایگاه ویژه اجتماعی در کشور، به سرعت بر فرهنگ عمومی اثرگذارند و بازتاب اثرگذاری آنان بسیار خطرناک است؛ زیرا زمینه ساز تسلط فرهنگی غرب و شرق بر کشور هستند.

«تسلط فرهنگی از تسلط اقتصادی و از تسلط سیاسی هم خطرناک‌تر است.»[4]

درواقع، با یک نگاه دقیق می‌توان پی برد که امر فرهنگ و هر آنچه با فرهنگ در ارتباط است، چه قدر از اهمیت بالایی برخوردار بوده که با کمترین غفلتی ممکن است مسیر عمومی یک جامعه از جهت فکری، اعتقادی، اقتصادی،‌ سیاسی و... را از مسیر مستقیم و صحیح خود منحرف کند. از اینرو در فراگیری علم از غرب یا شرق، باید از تأثیرپذیری فرهنگی به شدت اجتناب کرد.

«شاگردی کردن در علم، به معنای تقلید کردن در فرهنگ نیست؛ این نکتهٔ بسیار مهمی است.»[5]

چند نکته اساسی را می‌توان از بیانات مقام معظم رهبری درباره نحوه برخورد با فناوری‌های نوین برداشت کرد:

فرهنگ، تقلیدپذیر نیست. برخلاف علم که می‌توان موارد مفید آن را از دیگران دریافت کرد؛
برتری علمی به‌هیچ‌وجه برتری فرهنگی نمی‌آورد؛
بیگانگان در نفوذ فرهنگی خود فقط به یک جنبه بسنده نکرده بلکه، همه جوانب فرهنگی جامعه را در نظر می‌گیرند؛
اباحیگری در دین و اخلاق از مهم‌ترین اهداف صدور فرهنگ غرب و بیگانه به جوامع اسلامی است؛
خطر تسلط فرهنگی به‌مراتب بیشتر و ویران‌کننده‌تر از تسلط اقتصادی و سیاسی است.

[1]. بیانات در دیدار دانشجویان و اساتید دانشگاه‌های استان همدان 1383/04/17

[2]. حسینی خامنه‌ای، علی، پیشین، دیدار جوانان، اساتید، معلمان و دانشجویان دانشگاه‌های استان همدان، ص 93. (17/ 04/ 1383)

[3]. همان، بیانات در مراسم گشایش هشتمین اجلاس سران کشورهای اسلامی، ص 152. (18/ 09/ 1376)

[4]. همان، بیانات در اجتماع بزرگ مردم اراک، ص 25. (24/08/1379)

[5]. بیانات در دیدار دانشجویان و اساتید دانشگاه‌های استان همدان، 1383.4.17.

نپذیرفتن بی‌قیدوشرط فناوری

امیرحسین احمدنیا ، محقق و پژوهشگر حوزه رسانه
۱۵۷۷

لزوم مراعات کردن بایدها و نبایدهای دینی و به‌عبارت‌دیگر، هنجارها و ناهنجاری‌های اجتماعی جامعه اسلامی در همه ابعاد از قبیل: آموزش، پژوهش، تبلیغات، تولید محتوای خبر و... امری ضروری و مورد تأیید عقلانی به شمار می‌رود.

«نمی‌شود بی‌قیدوشرط، هرچه را که از آن سوی مرزها می‌فرستند ـ اعم از کالای فرهنگی و هم‌چنین امواج تبلیغی و فرهنگی ـ پذیرفت. دشمن در کمین است؛ به‌خصوص در کمین جوانان.»^{^[1]}

در اینجا، به چند نمونه از دلایل عدم پذیرش بی قید و شرط فناوری از دیدگاه مقام معظم رهبری اشاره می‌شود:

1-7-1- ترویج فساد و فحشا با فناوری‌های نوین

«اولین اقدام آن‌ها هم این است که جوان را به بی‌بندوباری و فساد سوق دهند و فروغ حیا را در او بمیرانند.»^{^[2]}
«این مورد اخیر ـ ماهواره ـ واقعاً گنداب فسادی است که تیرهای زهرآگین خود را به سمت ملت‌ها و کشورها هدف‌گیری می‌کند.»^{^[3]}
«گرایش به مسائل جنسی و شهوانی و امثال این‌ها در سینما، یک مقدار عاملش همین است. می‌خواهند فیلم جاذبه پیدا کند، لذا یک‌مشت افرادِ بخصوصی را جمع می‌کنند. متأسفانه این عیب بزرگی است که در بسیاری از فیلم‌های ما دیده می‌شود... بحثِ سانسور نیست؛ بحثِ این است که ما نباید به ذهن و دل جوان چیزی را بدهیم که او را به سمت گناه و فساد می‌لغزاند. این غیر از آزاد گذاشتن فکر برای انتخاب در مسئله‌ای است. شما می‌دانید که مسائل احساساتی به کسی فرصت انتخاب نمی‌دهد؛ انسان را به سمتی می‌کشاند، بدون اینکه قدرت انتخاب داشته باشد. این‌ها را من نمی‌پسندم.»[4]
«در سطح وسیعی از عالم، بر ضد اسلام فیلم می‌سازند و در تلویزیون‌های بین‌المللی منتشر کرده و پخش می‌کنند. هرکسی این فیلم را تماشا کند، اگر خبر از اسلام نداشته باشد، نسبت به اسلام بدبین خواهد شد. رادیوها، خبرنامه‌ها، خبرگزاری‌ها و خبرهای آنان، دائماً در سطح عالم علیه اسلام و علیه ارزش‌های اسلامی کار می‌کنند. این، یک نمونه از پیشرفت تجهیزات دشمنان اسلام است.»^{^[5]}
«امروز صدها سایت اصلی و هزاران سایت فرعی در اینترنت وجود دارد که هدف عمده‌شان این است که تفکرات اسلامی و بخصوص تفکرات شیعی را موردتهاجم قرار دهند. تهاجم هم تهاجم استدلالی نیست؛ از روش‌های تخریبی و از روش‌های روان‌شناسانه و غیره استفاده می‌کنند.»^{^[6]}

2-7-1- مخدوش کردن چهره اسلام و اعتقادات دینی

3-7-1- ضربه زدن به انقلاب اسلامی و از بین بردن آن

«بودجه تصویب می‌کنند که از طریق اینترنت، انقلاب ایران را از بین ببرند؛ جمهوری اسلامی را سرنگون کنند! ببینید چه قدر این دشمن، دشمن درمانده‌ای است.»^{^[7]}

بنابراین، فناوری‌های نوین و رسانه‌های گروهی نوظهور در صورتی می‌توانند مورد استفاده قرار بگیرند که فاقد ویژگی‌های زیر باشند:

مخل آسایش و امنیت فردی و اجتماعی نباشند؛
مضر به حال عقاید دینی و آداب‌ورسوم ملی نباشند؛
در راستای تخریب اصول اساسی انقلاب اسلامی نباشند؛
با هدف ترویج فحشا از قبیل عکس، صوت، فیلم، مجلاتِ مبتذل و انحرافی و... نباشند؛

[1]. همان، بیانات در جمع مردم ارومیه در استادیوم تختی، ص 20. (27/06/1375)

[2]. همان، بیانات در دیدار اعضای اتحادیه‌های انجمنهای اسلامی دانش‌آموزان و مسئولان امور تربیتی سراسر کشور، ص 170. (08/ 12/ 1379)

[3]. همان، بیانات در دیدار روحانیون و مبلغان، در آستانهٔ «ماه محرم»، ص 44. (26/ 02/ 1375)

[4]. همان، بیانات در دیدار اصحاب فرهنگ و هنر، ص 79. (01/ 05/ 1380)

[5]. همان، سخنرانی در دیدار با جمع کثیری از جانبازان، خانواده‌های معظم شهدا، اسرا، ص 345. (24/ 08/ 1368)

[6]. همان، بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری، ص 167. (27/ 11/ 1379)

[7]. همان، بیانات در دیدار مردم مازندران در سالگرد حماسه 6 بهمن، ص 225. (06/ 11/ 1388)

سلب سلطه دشمن از فناوری و رسانه و کنترل آنها

امیرحسین احمدنیا ، محقق و پژوهشگر حوزه رسانه
۱۶۰۳

یکی دیگر از راه‌های صحیح مواجهه با فناوری‌های نوین ارتباطی این است که کنترل آن در اختیار کشور باشد. چه آنکه اگر یک فناوری، بخصوص فناوری رسانه‌ای تحت کنترل نباشد، خسارات زیادی را در جنبه‌های گوناگون بر کشور تحمیل خواهد کرد.

متاسفانه، بنا به دلایل متعدد، تاکنون مسئولان فضای مجازی کشور، کاری جدی برای کنترل ابزارهای نوین رسانه‌ای انجام نداده‌اند و دستورات مقام معظم رهبری در این خصوص اجرایی نشده است.

«این فضای مجازی امروز از فضای حقیقیِ زندگی ما چند برابر بزرگ‌تر شده؛ بعضی‌ها اصلاً در فضای مجازی تنفّس می‌کنند؛ اصلاً آنجا تنفّس می‌کنند، زندگی‌شان در فضای مجازی است. جوانان هم سروکار دارند با فضای مجازی، با انواع و اقسام چیزها و کارها، با برنامه‌های علمی‌اش، با اینترنتش، با شبکه‌های اجتماعی‌اش، با مبادلات و امثال این‌ها سروکار دارند؛ خب، اینجا لغزشگاه است. هیچ‌کس نمی‌گوید آقا جادّه نکش. اگر شما در یک منطقه‌ای جادّه‌ای لازم دارید، خیلی خب، جادّه بکش، جادّهٔ اتوبان هم بکش امّا مواظب باش! آنجایی که ریزش کوه محتمل است، آنجا محاسبه لازم را بکنید. ما به دستگاه‌های ارتباطی خودمان، به مجموعه وزارت ارتباطات و شورای عالی مجازی ـ که بنده از آن هم گله دارم ـ سفارشمان این است. ما نمی‌گوییم این راه را ببندید؛ نه، این‌که بی‌عقلی است. یک کسانی نشسته‌اند، فکر کرده‌اند، یک راهی بازکرده‌اند به‌عنوان این فضای مجازی و به قول خودشان سایبری؛ خیلی خب، از این استفاده کنید منتها استفاده درست بکنید؛ دیگران دارند استفاده درست می‌کنند؛ بعضی از کشورها طبق فرهنگ خودشان این دستگاه‌ها را قبضه کرده‌اند. ما چرا نمی‌کنیم؟ چرا حواسمان نیست؟ چرا رها می‌کنیم این فضای غیرقابل‌کنترل و غیر منضبط را؟»[1]

برای کنترل فناوری، باید سلطه بیگانگان از آن فناوری سلب گردد. این عمل زمینه‌ای را برای تبدیل یک ابزار خطرناک، ناسالم و مضر به یک ابزار کاملاً مفید و مطابق با فرهنگ داخلی مهیا می‌سازد.

«همین مسئله مهندسی اطلاعات، این ابزارهای جدیدی که وارد میدان شده است، این‌ها همه ابزارهایی هستند برای تسلّط بر فرهنگ یک کشور. بنده با این حرف نمی‌خواهم بگویم این ابزارها را از زندگی خودمان خارج کنیم؛ نه، این‌ها ابزارهایی هستند که می‌توانند مفید واقع بشوند امّا، سلطه دشمن را از این ابزارها بایستی سلب کرد.»[2]
«نمی‌توانید شما برای این‌که مثلاً فرض بفرمایید رادیو و تلویزیون داشته باشید، رادیوتلویزیونتان را بدهید در اختیار دشمن؛ اینترنت هم همین‌جور است، فضای مجازی هم همین‌جور است، دستگاه‌های اطّلاعانی و ابزارهای اطّلاعانی هم همین‌جور است، این‌ها را نمی‌شود در اختیار دشمن قرار داد؛ امروز در اختیار دشمن است؛ وسیله و ابزار نفوذ فرهنگی است؛ ابزار سلطه فرهنگی دشمن است.»[3]

کنترل فناوری رسانه‌ای، موجب ایجاد مزیت رقابتی با رقبای منطقه‌ای و بین المللی خواهد شد. زیرا پس از کنترل فناوری‌های نوین ارتباطی، محتوای تولید شده بومی، اثرگذاری حداکثری خواهد داشت؛ زیرا دیگر بوسیله دشمن، مهندسی (اطلاعات و ارتباطات) نخواهد شد. همچنین امکان تولید مقرون به صرفه فناوری‌های نوین در کشور ایجاد شده و زمینه حضور سرمایه گذاران به وجود خواهد آمد.

«امروز رقبای ما زیادند؛ چه رقبای منطقه‌ای، چه رقبای بین‌المللی. ما باید در مقابل این رقبا خود را از مزیت‌های رقابتی برخوردار کنیم. ظرفیت بالا در کمّ و کیف محصولات، هر دو موردنظر است. نباید کمیت، کیفیت را تحت‌الشعاع قرار دهد، و به‌عکس.»[4]

با توجه به مطالب بیان‌شده، نکات زیر از بیانات مقام معظم رهبری استنباط می‌شود:

ابزارهای جدید ارتباطی در صورت سلب سلطه دشمن می‌توانند از ابزارهای مفید فرهنگی واقع شوند؛
رادیو، تلویزیون، اینترنت،‌ فضای مجازی و ابزارهای اطلاعاتی که جزء ابزارهای نفوذ فرهنگی و سلطه فرهنگی دشمن به شمار می‌آیند، نباید کنترل آن در دست دشمن باشد؛
بستن فضای مجازی با همه امکاناتش از قبیل برنامه‌های علمی، مبادلات مالی، شبکه‌های اجتماعی و... راه صحیحی نبوده و باید آن را بر اساس فرهنگ خود مدیریت کرده و برای آن قانون‌های کنترلی وضع کرد؛
پس از سلب سلطه دشمن از فناوری‌های نوین ارتباطی باید باید کیفیت و کمیت تولید محصولات را مدنظر قرار داد.

[1]. همان، بیانات در دیدار معلمان و فرهنگیان. (13/02/95)

[2]. همان، بیانات در مراسم بیست و هفتمین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه الله). (14/03/95)

[3]. همان.

[4]. همان، بیانات در دیدار رئیس و مدیران سازمان صدا و سیما، ص 42. (11/09/1383)

اتکا به توانمندی بومی در تولید فناوری

امیرحسین احمدنیا ، محقق و پژوهشگر حوزه رسانه
۱۵۶۵

یکی دیگر از مبانی مقام معظم رهبری در مواجهه با فناوری‌های نوین ارتباطی که رابطه مستقیمی با اقتصاد مقاومتی هم دارد،‌ عبارت است از نوآوری، اختراع خلاقانه، تکیه به استعدادهای داخلی جهت تولید کالاهای باکیفیت فرهنگی، اقتصادی، نظامی و... که در بی‌نیاز شدن هر چه بیشتر کشور از بیگانگان تأثیر شگرفی دارد.

«آنچه امروز جنجال آمریکایی‌ها علیه ایران را به وجود آورده و این‌ها را دستپاچه کرده، این است که این‌ها دارند می‌بینند که ایران نیروگاه هسته‌ای را به وجود آورده و می‌تواند برق هسته‌ای تولید کند و سوخت و خوراک آن را هم خودش در داخل تولید می‌کند. این، اولین نقطه نگرانی این‌هاست... از این ناراحت‌اند که این دانش در داخل رشد کرده و روییده است؛ یعنی درواقع، بومی است. البته، این به معنای آن نیست که ما این دستگاه را اختراع کردیم؛ نه، بلکه به این معناست که ما برای فراگیری این کار درِ خانه آن‌ها نرفتیم.»^{^[1]}
«اعتقادمان این است که باید به تقویت ساخت درونی نظام اهمّیت بدهیم؛ این اساس کار است. از درون، خودمان را باید تقویت کنیم. تقویت درونی با اندیشه کامل، با نگاه عاقلانه و خردمندانه چیزی است ممکن؛ چه به‌وسیله پیشرفت علمی، چه به‌وسیله ساخت و مدیریت درست اقتصادی؛ این‌ها کارهایی است که به نظر ما ممکن است.»[2]
«آمریکایی‌ها با انقلاب اسلامی دشمن‌اند، با جمهوری اسلامی دشمن‌اند، با این پرچمی که شما مردم بلند کردید دشمن‌اند و این دشمنی با این چیزها فرو نخواهد نشست؛ علاج مقابله با این دشمنی هم فقط یک‌چیز است و آن، تکیه به اقتدار ملی و به توان داخلی ملی و مستحکم کردن هرچه بیشتر ساخت درونی کشور [است]. هرچه در این زمینه ما کار بکنیم، کم است.»[3]
«بارها به ملت ایران عرض کردیم، بازهم عرض می‌کنیم؛ این دستاوردی که در قضیه فناوری هسته‌ای به دست ملت ایران افتاد، این‌یک دستاورد عظیم و تاریخی است؛ و ملت ایران زیر بار منت هیچ‌کس هم نیست. این‌یک دانش بومی‌شده است؛ این را استعداد و شوق‌وذوق جوانان شما و درایت مسئولان شما برای ملت ایران به ارمغان آورده است؛ مال ملت ایران است و هیچ قدرتی هم قادر نیست این امتیاز را، این فناوری را و این حق بزرگ را از ملت ایران سلب کند.»[4]

بنابراین، آنچه مسلم است، بی‌نیازی از فناوری‌های بیگانه در همه زمینه‌ها اعم از فرهنگی، اقتصادی، نظامی، خصوصاً فناوری‌های نوین ارتباطی درگرو اتکا به استعدادهای بومی و توان داخلی البته، با یک عزم ملی به همراه نظم مدیریتی امکان‌پذیر خواهد بود.

اگر خواسته باشیم به عبارت گویاتر به توضیح این مطلب بپردازیم، باید گفت که اتکا به تولید فناوری بومی درواقع، همان رسیدن به اقتصاد مقاومتی است در بُعد اقتصاد و نیز، دست‌یابی به فرهنگ مقاومتی در بُعد فرهنگ است.

[1]. همان، بیانات در دیدار هیئت علمی و کارشناسان جهاد دانشگاهی، ص 12. (01/04/1383)

[2]. همان، بیانات در دیدار رئیس و اعضای مجلس خبرگان رهبری در پایان اجلاس دور روزه خبرگان، ص 29. (14/06/1392)

[3]. همان،‌ بیانات در دیدار مردم آذربایجان به مناسبت قیام بیست و نهم بهمن مردم تبریز، ص 44. (28/11/1392)

[4]. همان، بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت میلاد حضرت علی (علیه‌السلام)، ص 19. (26/04/1387)